İstilacı Yabancı Tür, yabancı olduğu doğal yaşam ortamına yerleşen, yayılan ve ekolojik ve ekonomik zarara neden olan bitki, hayvan ve organizmalardır. Günümüzde türler insanların yaptığı deniz ticareti ve taşımacılığı ile çok hızlı taşınıyor. Şu ana kadar Türkiye’nin denizlerinde tespit edilen yaklaşık 500 denizel yabancı tür girişi bulunuyor. En büyüğünden en küçüğüne, balıklar, midyeler, medüzler, deniz yosunları ve mikroskobik patojenler tüm canlılar birer istilacı olabilir. Denizel istilacı yabancı türlerle mücadelede en önemli yöntemler; yerleşmeden ve yayılmadan önce önlemek, erken tespit etmek ve müdahale etmek, belli bir bölgeye yerleşmeleri durumunda ise sayılarını kontrol altında tutmak ve yayılma hızlarını azaltmaktır.
Denizel istilacı yabancı tür nedir?
Yabancı olduğu doğal yaşam ortamına yerleşen, yayılan ve ekolojik ve ekonomik zarara neden olan bitki, hayvan ve organizmalardır.
İnsan faaaliyetleriyle kendi doğal yaşam ortamından yeni bir yaşam ortamına taşınan türler “yabancı türler” olarak tanımlanır. Ayrıca “egzotik” “tanıştırılmış” “yerli olmayan türler” olarak da bilinir.
Yabancı türlerin kendi doğal yaşam ortamlarında iklim, kaynaklar, avcılar, hastalıklar gibi birçok sınırlayıcı faktörler ile sayıları kontrol altında tutulur. Her yabancı tür istilacı değildir. Yabancı türler, yeni bir yaşam ortamına başarıyla yerleşir ve yayılırsa; deniz ekosistemlerini değiştirir ve biyolojik çeşitliliği tehdit ederse; insan sağlığına ve ekonomiye zarar verirse istilacı tür olarak tanımlanır. Denizlerde bulunan bu türlere “denizel istilacı yabancı türler” denir.
IUCN, CBD terimleri karşılaştırılarak basitleştirilmiştir.
Denizel istilacı yabancı türler nasıl geliyor ve taşınıyor?
Dünya’da, türler yeni yaşam ortamlarına doğal yollar (fırtına, okyanus akıntısı vb) ile binlerce yıldır taşınıyor. Günümüzde türler insanların yaptığı deniz ticareti ve taşımacılığı ile çok hızlı taşınıyor. Özellikle, gemiler, yatlar ve teknelerin gövdesine tutunarak ve çoğunlukla gemilerin balast suyu içerisinde taşınıyor. Dünya’da her gün gemilerin balast suları içinde 7.000 tür taşındığı tespit edildi. Bu şekilde, denizlere her 9 haftada 1 yeni tür girişi oluyor.
Denizel istilacı yabancı türlerin, bilerek veya bilmeyerek insan faaliyetleri sonucunda doğal olarak ait olmadıkları ortamlara girişi sağlanıyor. Şu ana kadar Türkiye’nin denizlerinde tespit edilen yaklaşık 500 denizel yabancı tür girişi bulunuyor. Türkiye’nin denizlerine yaklaşık her 4 haftada 1 yeni denizel yabancı tür girişi oluyor. Şu ana kadar tespit edilen tür girişlerinin 2/3’ü Kızıl Deniz’den Akdeniz’e Süveyş Kanalı üzerinden, 1/3’ü gemilerin gövdesinde ve balast suları içerisinde gerçekleşti.
Denizel istilacı yabancı türler giriş yaptıktan sonra içsularda kısa mesafelerde farklı aktiviteler ile taşınıyor. Bu taşınmalar en çok balıkçı ve gezi teknelerine, botlara, şamandıralara, balıkçılık ve dalış ekipmanlarına tutunarak ve balık yetiştiriciliği ve akvaryumlardan kaçışlar ile canlı balık yemleri üzerinde gerçekleşiyor.
Denizel istilacı yabancı türleri nasıl tanırız?
En büyüğünden en küçüğüne, balıklar, midyeler, medüzler, deniz yosunları ve mikroskobik patojenler tüm canlılar birer istilacı olabilir. Şu ana kadar Türkiye’nin denizlerinde tespit edilen yaklaşık 500 denizel yabancı tür bulunuyor. Bu türlerin çoğu iklim değişikliğinin de etkisi ile Süveyş kanalından giriş yapan Hint-Pasifik kökenli türlerdir.
Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) tarafından yayınlayan dünyanın en kötü 100 istilacı yabancı türü listesindeki 4 istilacı yabancı tür (taraklı deniz anası, deniz salyangozu, katil yosun ve su sümbülü) Türkiye’nin denizlerinde bulunuyor.
Denizel istilacı yabancı türler hakkında daha detaylı bilgi almak için Denizel İstilacı Yabancı Türler Kataloğu‘nu inceleyebilirsiniz.
Dikkat et: En tehlikeli istilacılar
- Taraklı medüz, kaykay (yerel besin zincirlerine zarar verir, balık stokları azalır, balıkçılık ve turizm faaliyetlerini etkiler)
- Deniz salyangozu (yerel besin ağına zarar verir, midye ve istiridye ve balık stokları azalır)
- Katil yosun (deniz çayırlarını tehdit eder, deniz tabanını tahrip ederek dalış turizmini olumsuz etkiler)
- Su sümbülü (Asi Nehrinden gelen su sümbülü atıkları, nesli tehlike altında olan yeşil denizkaplumbağası yavrularının yumurtadan çıktıktan sonra bu bitki atıklarına takılarak denize ulaşmalarını engeller)
Uzak Dur: En zehirli istilacılar
- Balon balığı (kalamar, ahtapot gibi yumuşakçalar azalır, balıkçılık faaliyetlerini etkiler, insan sağlığına zarar verir)
- Sokar balığı (zehirli, ekonomik değeri var)
- Aslan balığı (insanlarda zehirlenmelere neden olur)
- Zehirli omurgasızlar (deniz kestanesi, deniz çıyanı, deniz anaları)
Denizel istilacı yabancı türlerin etkileri neler?
Kendisi küçük etkisi büyük, denizel istilacı yabancı türler
Denizel istilacı yabancı türler, deniz ekosistemlerini, insan sağlığı ve refahını ve ekonomiyi olumsuz etkiler. Çevresel, sosyal, ekonomik birçok etkileri vardır.
Çevresel Etkiler: Denizel istilacı yabancı türler, deniz ekosistemlerini değiştirir ve denizel biyolojik çeşitliliğin kaybına neden olur. Özellikle, yerli türleri avlar, yerli türler ile yaşam ortamı ve kaynaklar için rekabet eder, yerleştiği doğal yaşam ortamını değiştirir ve tahrip eder, parazit ve hastalıkları taşır. Deniz ve ekosistemlerinin sağladığı yaşam ortamı, besin döngüsü, su kalitesi, arıtma, iklimi düzenleme, karbon depolama vb düzenleyici ve destekleyici hizmetler zarar görür.
İnsan sağlığı ve refahı (sosyal) etkiler: Bazı denizel istilacı yabancı türler zehirlidir ve dokunulduğunda veya kazara yenildiğinde insan sağlığına zarar verir. Bazı hastalıkları ve parazitleri insanlara taşıyabilir. Balıkçılık faaliyetlerinde, balık stoklarının azalması, denizlerin kirlenmesi, ağların yırtılmasına neden olur. Turizm faaliyetlerinde ise deniz anası gibi türler yüzme ve dalış faaliyetlerinde tehlike oluşturur, denizin altı bir çöle dönüşerek dalış için cazibesini kaybeder. Bu durumda, yöre insanı en önemli geçim kaynaklarından olan balıkçılık ve turizm faaliyetlerini olumsuz etkiler. Ayrıca, deniz ekosistemlerinin insanlara sağladığı sosyal ve kültürel faydalara (ekosistem hizmetleri) zarar verir.
Ekonomik etkiler: Deniz ekosistemlerinin insanlara sağladığı çevresel ve sosyal faydaların kaybına neden olur. Geçim kaynakları kaybı ve işsizliğe neden olabilir. Belli bir bölgeye yerleşmeleri ve yayılmaları durumunda denizel istilacı yabancı türlerin sayılarını kontrol altında tutmak ve yayılma hızlarını azaltmak için ciddi yatırım ve maliyet gerektirir. Su borularının tıkanması ve arıtma tesislerinin zarar görmesi gibi kıyı altyapılarında sorunlara yol açar.
Denizel istilacı türler ile mücadele neden önemli?
Denizel istilacı yabancı türler ile etkin mücadele, sağlıklı denizler sağlıklı insanlar
Çevresel; Deniz ekosistemleri ve biyolojik çeşitliliğin korunmasını sağlar.
Sosyal; İnsan sağlığını ve insan refahını destekleyen geçim kaynaklarının, deniz ekosistemlerinin insanlara sağladığı sosyal ve kültürel faydaların muhafaza edilmesini sağlar.
Ekonomik; Denizel istilacı yabancı türlerin yarattığı masrafları ve ekonomik kaybı önler.
Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları
Sudaki Yaşam
Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi
Aichi Hedefi 9
Denizel istilacı yabancı türler ile mücadele için neler yapılıyor ve neler yapılabilir?
Denizel istilacı yabancı türler ile mücadeleyi öğren ve destek ol
En önemli strateji denizel istilacı türler yerleşmeden ve yayılmadan önce önlemektir çünkü yayıldıktan sonra kontrol etmek ve azaltmak çok zordur ve maliyeti de yüksektir.
ÖNLE
Denizel istilacı yabancı türlerin, deniz ticareti ve taşımacılığı yoluyla taşınmasını önlemek için balast suyu yönetimi; balık yetiştiriciliği ve akvaryum ticaretine bağlı taşınmasını önlemek için de biyogüvenlik kurallarını uygulamak son derece önemlidir. Ayrıca, insanların bu sürece katılımının sağlanması denizel istilacı yabancı türler ile ilgili bilgiye erişmek ve değişimleri izlemek konusunda katkı sağlar.
ERKEN TESPİT ET VE MÜDAHALE ET
Araştırmalar, denetimler, izleme faaliyetleri ile denizel istilacı yabancı türleri yayılmadan erken tespit etmek ve müdahale etmek son derece önemlidir. Bunun için erken uyarı ve müdahale sistemlerinin oluşturulması ve uygulanması gereklidir.
KONTROL ET ve AZALT
Belli bir bölgeye yerleşmeleri durumunda denizel istilacı yabancı türlerin sayılarını kontrol altında tutmak ve yayılma hızlarını azaltmak önemlidir.
Neler yapabiliriz?
- Denizel istilacı yabancı türlerle ve etkileriyle ilgili daha fazla bilgi edinin
- Denizlerdeki değişimleri izleyerek, denizel istilacı yabancı türleri tespit ederek ve bildirerek destek olun
- Balıkçı ve gezi teknelerinin gövdelerini, balıkçılık ve dalış ekipmanlarını kontrol edin, tekrar kullanmadan önce temizleyin ve kurutun
- Balık havuzlarını, süs havuzlarını ya da akvaryumları doğal veya atık su alanlarına boşaltmayın. Kentsel alanlardaki birçok su giderinin organizmaları denizlere taşıyabileceğini hatırlayın
Deniz ekosistemlerini ve biyolojik çeşitliliği korumayı sağlayan her türlü çaba aynı zamanda denizel istilacı yabancı türler ile mücadeleyi destekler.
Denizel istilacı yabancı türler ile mücadele için dünyada yapılan örnek çalışmalar için aşağıdaki sayfaları ziyaret edebilirsiniz.
- European Commission IAS (Invasive Alien Species – Environment – European Commission)
- IEEP EU (Invasive Alien Species)